Ürək Çatışmazlığı: Klinik Yanaşma və Praktik Bələdçi

17 Avqust 2025 drtural

Giriş

Ürək çatışmazlığı — yalnız ürək əzələsinin zəifləməsi deyil, bütün orqanizmin enerji təminatını daşıyan qan dövranı sisteminin sarsılmasıdır. Bu vəziyyətdə ürək, orqan və toxumalara lazım olan oksigen və qida maddələrini kifayət qədər çatdırmaq imkanını itirir. Nəticədə bədənin bütün sistemləri enerji çatışmazlığının təsirini hiss etməyə başlayır.

Xəstəlik tədricən illər ərzində inkişaf edə və ya bir neçə saat, hətta dəqiqələr içində kəskin formada ortaya çıxa bilər. Bu zaman orqanizmin tarazlığı pozulur, kompensasiya mexanizmləri tükənir və klinik mənzərə sürətlə ağırlaşa bilər. Müalicə edilmədikdə, ürək çatışmazlığı həyat keyfiyyətinin ciddi şəkildə pisləşməsinə və ölümcül nəticələrə səbəb ola bilər.

Dünya üzrə aparılan epidemioloji tədqiqatlar göstərir ki, yetkin əhalinin 1–2%-ində bu xəstəlik mövcuddur və yaş artdıqca rastgəlmə tezliyi əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlir. Xüsusilə 65 yaşdan yuxarı şəxslərdə ürək çatışmazlığı həm hospitalizasiya, həm də ölüm səbəbləri arasında ön sıralardadır.

Ürək çatışmazlığı həm bir diaqnoz, həm də bədənin bioloji gücünün tükənməyə doğru getdiyinin xəbərçisidir. Müasir müalicə üsulları və erkən müdaxilə sayəsində xəstəliyin gedişatını yavaşlatmaq, simptomları azaltmaq və xəstənin gündəlik həyatını daha rahat hala gətirmək mümkündür.

Patofiziologiya

Ürək çatışmazlığının əsasında ürəyin pompa funksiyasının pozulması dayanır. Normal şəraitdə ürək, hər yığılma zamanı bədənin ehtiyac duyduğu miqdarda qanı böyük və kiçik qan dövranına göndərir. Bu proses kardiyak output adlanır və ürək döyüntü sürəti ilə hər vurğuda vurulan qan həcminin hasilinə bərabərdir. Çatışmazlıq inkişaf etdikdə bu göstərici azalır, toxumaların oksigenlə təminatı pisləşir və metabolik ehtiyaclar qarşılanmır.

Ürək işini tənzimləyən əsas mexanizmlərdən biri ön yük (preload) və ard yük (afterload) balansıdır. Ön yük — diastol sonunda mədəciyin dolduğu qan həcmi, ard yük isə sistol zamanı qanı damarlara ötürmək üçün ürəyin qalib gəlməli olduğu müqavimətdir. Bu iki faktorun optimal səviyyədə qalması normal hemodinamika üçün vacibdir.

Ürək çatışmazlığı zamanı bədən bu vəziyyəti kompensasiya etmək üçün bir sıra müdafiə mexanizmlərini işə salır:

Ürək əzələsinin hipertrofiyası — yığılma gücünü artırmaq üçün divarlar qalınlaşır.
Ürək boşluqlarının genişlənməsi (dilatasiya) — daha çox qan qəbul etmək və vurmaq məqsədilə boşluqlar böyüyür.
Simpatik sinir sisteminin aktivləşməsi — adrenalin və noradrenalin ifrazı artır, ürək döyüntüsü və yığılma gücü yüksəlir, damarlar daralır.
Renin–angiotensin–aldosteron sisteminin (RAAS) aktivləşməsi — damarlar daralır, bədəndə duz və su tutulur, qan həcmi artır.
Antidiuretik hormon (ADH) artımı — böyrəklərdə suyun geri sorulması güclənir, nəticədə maye yığılması artır.
Periferik vazokonstriksiya — həyati vacib orqanlara qan axını qorunur, lakin ətraf toxumalara perfuziya azalır.

Başlanğıcda bu mexanizmlər qısa müddətli fayda versə də, uzunmüddətli aktivlik ürək əzələsini daha da zəiflədir. Mədəcik divarlarının qalınlaşması elastikliyi azaldır, dilatasiya isə yığılma qabiliyyətini pisləşdirir. Nəticədə kompensasiya mərhələsindən dekompensasiya mərhələsinə keçid baş verir — bu zaman xəstədə təngnəfəslik, ödem və məşq dözümsüzlüyü kimi simptomlar ön plana çıxır.

Etiologiya

Ürək çatışmazlığı müxtəlif səbəblərdən inkişaf edə bilər və bu səbəblər patoloji prosesin sürətinə, klinik gedişinə və müalicə strategiyasına təsir göstərir. Etioloji faktorları iki əsas qrupa ayırmaq olar:

Qazanılmış səbəblər

İskemik ürək xəstəliyi və miokard infarktı — Sol mədəcikdə yığılma funksiyasının zəifləməsinə və remodelləşməyə gətirib çıxarır.
Arterial hipertenziya — Uzunmüddətli təzyiq yükü nəticəsində mədəcik divarlarında hipertrofiya və diastolik disfunksiya yaranır.
Qapaq xəstəlikləri — Mitral və aortal çatışmazlıq və ya darlıq, həmçinin trikuspid qüsurları ürəyin yüklənməsini artırır.
Aritmiyalar — Xüsusilə atrial fibrilyasiya, ventrikulyar taxikardiya və bradikardiyalar hemodinamik stabilliyi poza bilər.
Ağciyər xəstəlikləri və pulmoner hipertenziya — Sağ mədəcik çatışmazlığının əsas səbəblərindəndir.
Kardiomiyopatiyalar — Dilatativ, hipertrofik və restriktiv formalarda rast gəlinə bilər.
Perikard xəstəlikləri — Konstriktiv perikardit və ya perikard tamponadası ürək dolumunu məhdudlaşdırır.

Anadangəlmə səbəblər

Ürək qüsurları — Mədəciklərarası və qulaqcıqlararası çəpər defektləri, böyük damarların transpozisiyası, Fallot tetradası və s.

Tetikleyici və ağırlaşdırıcı faktorlar

Ürək çatışmazlığının mövcud olduğu xəstələrdə kəskin dekompensasiyanı tezləşdirə və ya ağırlaşmaya səbəb ola bilən vəziyyətlər:

İnfeksiyalar (xüsusilə pnevmoniya, sepsis)
Anemiya
Tiroid disfunksiyası (hipo- və hipertiroidizm)
Hamiləlik və doğuş
Duz və maye qəbulunun artması
Antihipertenziv və ya diüretik dərmanların kəsilməsi
Ağır fiziki və emosional stress
Pulmoner tromboemboliya

Bu səbəblərin hər birinin vaxtında tanınması, yalnız xəstəliyin gedişatını yavaşlatmaq deyil, həm də kəskin ağırlaşmaların qarşısını almaq baxımından həyati əhəmiyyət daşıyır.

Təsnifat

Ürək çatışmazlığı müxtəlif meyarlara əsasən təsnif olunur. Bu təsnifatlar həm xəstəliyin patofiziologiyasını anlamağa, həm də müalicə strategiyasını düzgün seçməyə kömək edir.

Atım fraksiyasına (Ejection Fraction – EF) görə

Azalmış EF ilə ürək çatışmazlığı (HFrEF) — EF <40%, sistolik funksiyanın zəifləməsi ilə xarakterizə olunur.
Orta EF ilə ürək çatışmazlığı (HFmrEF) — EF 40–49%, sistolik və diastolik xüsusiyyətlər qarışıq ola bilər.
Qorunan EF ilə ürək çatışmazlığı (HFpEF) — EF ≥50%, sistolik yığılma qabiliyyəti normaldır, lakin diastolik disfunksiya mövcuddur.

Klinik simptomların ağırlığına görə — NYHA funksional sinfi

I sinif — Fiziki aktivlikdə məhdudiyyət yoxdur, adi fəaliyyət zamanı simptom yoxdur.
II sinif — Adi gündəlik fəaliyyət zamanı yüngül simptomlar.
III sinif — Az fiziki aktivlik zamanı belə simptomlar yaranır, istirahətdə yoxdur.
IV sinif — İstirahətdə belə simptomlar mövcuddur, hər hansı fiziki fəaliyyət mümkün deyil.

Patofiziologiyasına görə

Sistolik ürək çatışmazlığı — Yığılma funksiyasının zəifləməsi.
Diastolik ürək çatışmazlığı — Diastol zamanı dolma funksiyasının pozulması.

Təsirlənən ürək boşluğuna görə

Sol tərəfli çatışmazlıq — Ağciyər konqesiyası əlamətləri üstünlük təşkil edir (dispnoe, ortopnoe, ağciyər ödemi).
Sağ tərəfli çatışmazlıq — Sistemik venoz durğunluq əlamətləri ön plandadır (ödem, hepatomeqaliya, assit).
Qarışıq forma — Hər iki mədəciyin eyni vaxtda disfunksiyası.

Gedişata görə

Kəskin ürək çatışmazlığı — Sürətlə, saatlar və ya günlər ərzində inkişaf edir, təcili müdaxilə tələb edir.
Xroniki ürək çatışmazlığı — Aylar və illər ərzində tədricən inkişaf edir, uzunmüddətli idarəetmə tələb edir.

Ürək çatışmazlığının klinik mənzərəsi təsirlənən mədəciyin hansı tərəf olması, xəstəliyin kəskin və ya xroniki formada inkişaf etməsi və bədənin kompensasiya qabiliyyətinə görə dəyişir.

Sol mədəcik çatışmazlığı

Sol mədəcik çatışmazlığı zamanı əsas problem, sistemik dövran üçün kifayət qədər qanın vurulmaması və nəticədə qanın ağciyərlərə geriyə yığılmasıdır. Bu, ağciyər kapilyar təzyiqinin artmasına, maye sızmasına və tənəffüs problemlərinə gətirib çıxarır.

Ən çox rast gəlinən simptomlar:

Təngnəfəslik (dispnoe) — əvvəlcə yalnız fiziki aktivlik zamanı, irəlilədikcə istirahətdə də müşahidə olunur.
Ortopnoe — uzandıqda təngnəfəslik, oturanda yüngülləşir.
Paroksismal noktürnal dispnoe — gecə yuxudan qəfil təngnəfəsliklə oyanma.
Yorğunluq və zəiflik — azalmış perfuziya nəticəsində əzələlərə oksigen çatışmazlığı.
Quru və ya köpüklü-çəhrayı bəlğəmli öskürək — ağciyər ödemi əlaməti.

Fiziki müayinə tapıntıları:

Ağciyərlərdə yaş xırıltılar (rallar).
Taxipnoe və taxikardiya.
S3 və ya S4 ürək tonları (gallop ritmi).
Dərinin solğun, soyuq və rütubətli olması.

Sağ mədəcik çatışmazlığı

Sağ mədəcik çatışmazlığında əsas problem, ağciyər dövranına kifayət qədər qan vurulmaması və sistemik venoz durğunluğun yaranmasıdır. Çox vaxt sol mədəcik çatışmazlığının nəticəsi kimi inkişaf edir, amma ağciyər xəstəlikləri və ya sağ mədəcik infarktı kimi səbəblərlə müstəqil də ortaya çıxa bilər.

Ən çox rast gəlinən simptomlar:

Aşağı ətraflarda ödem (pretibial, malleollar ətrafı, bəzən bütün ayaqlar).
Qarın boşluğunda maye yığılması (assit).
Boyun venalarının genişlənməsi və pulsasiyası (jugulyar ven distansiyası).
Tez yorulma və zəiflik.
İştahsızlıq, qarında ağırlıq və ağrı (hepatomeqaliya).

Fiziki müayinə tapıntıları:

Hepatomeqaliya və hepatodjugulyar reflü.
Periferik ödemin izləri.
Assit nəticəsində qarın şişməsi.
Dərinin soyuq və solğun olması.

Kəskin və xroniki formaların fərqləri

Kəskin ürək çatışmazlığı — simptomlar saatlar və ya günlər içində inkişaf edir, tez-tez təcili tibbi yardım tələb edir (məsələn, kəskin ağciyər ödemi).
Xroniki ürək çatışmazlığı — aylar və illər ərzində tədricən inkişaf edir, simptomlar bəzən uzun müddət kompensasiya olunur, lakin irəlilədikcə həyat keyfiyyətini ciddi şəkildə azaldır.

Diaqnostika

Ürək çatışmazlığı diaqnozu, klinik simptom və əlamətlərin tanınması ilə başlayır, lakin dəqiq təsdiq üçün laborator və instrumental müayinələr tələb olunur. Diaqnozun qoyulmasında məqsəd yalnız ürək çatışmazlığını təsdiqləmək deyil, həm də onun səbəbini, tipini və ağırlıq dərəcəsini müəyyən etməkdir.

Klinik meyarlar

Klinik qiymətləndirmə, həkimin xəstənin hekayəsini və fiziki müayinə tapıntılarını birləşdirərək ilkin diaqnostik ehtimalı müəyyən etməsi ilə başlayır.
Əsas əlamətlər: təngnəfəslik, ortopnoe, aşağı ətraf ödemi, gecə sidiyə çıxma (noktüri), halsızlıq.
Fiziki tapıntılar: jugulyar ven distansiyası, ağciyərlərdə rallar, S3 gallop, hepatomeqaliya, periferik ödem.

Framingham kriteriyaları diaqnozun klinik təsdiqində hələ də etibarlıdır: 2 və ya daha çox böyük kriteriya və ya 1 böyük + 2 kiçik kriteriya mövcud olduqda ürək çatışmazlığı ehtimalı yüksəkdir.

Laborator müayinələr

BNP və NT-proBNP

Beyin natriüretik peptid (BNP) və onun parçalanma məhsulu NT-proBNP, ürək əzələsinin həddindən artıq gərilməsi zamanı miokard hüceyrələrindən ifraz olunur.
Bu testlər ürək çatışmazlığının diaqnozu, proqnozun qiymətləndirilməsi və xəstəxanaya yatış qərarının verilməsiüçün faydalıdır, lakin hər dispnoe şikayəti olan xəstədə avtomatik olaraq istənilməməlidir.

Lazımlı olduğu hallara nümunələr:

Təcili yardım şöbəsinə dispnoe ilə gələn, lakin ürək çatışmazlığı ilə ağciyər mənşəli səbəblər arasında fərqləndirmənin çətin olduğu xəstələr.
Fiziki müayinə və anamnezlə diaqnozun qəti təsdiqlənmədiyi hallarda.
Xəstənin müalicəyə cavabını izləmək üçün bəzi seçilmiş hallarda (müntəzəm deyil).

Gərəksiz olduğu hallara nümunələr:

Tipik klinik mənzərə və obyektiv əlamətlər əsasında ürək çatışmazlığı diaqnozu artıq aydındırsa.
Xəstə asemptomatikdirsə və risk skrininqi məqsədilə rutin baxış zamanı (profilaktik məqsədlə).
Kəskin koronar sindrom və ya digər təcili ürək hadisəsi diaqnozu üçün birbaşa təsdiq məqsədilə (çünki bu test spesifik deyil).

Yadda saxla: Böyrək çatışmazlığı, yaşlı yaş qrupu və bəzi kəskin vəziyyətlər (sepsis, pulmoner emboliya) BNP səviyyəsini yalandan yüksəldə bilər.

Digər laborator göstəricilər

Hemogram: Anemiya və ya infeksiyanın aşkarlanması.
Böyrək funksiyası testləri (BUN, kreatinin): Müalicə planında diüretik və digər dərman dozalarının tənzimlənməsi üçün.
Qaraciyər funksiyası testləri: Konjestiv hepatopatiyanın qiymətləndirilməsi üçün.
Tiroit funksiyası testləri: Hipo- və hipertiroidizmin ürək çatışmazlığındakı rolu üçün.
Elektrolitlər (Na, K, Mg): Xüsusilə diüretik və digər dərman istifadəsi zamanı monitorinq üçün.

İnstrumental müayinələr

EKQ: Spesifik deyil, lakin ritm pozğunluqları, iskemik dəyişikliklər və ya keçiricilik blokları kimi etioloji ipucları verir.
Ekokardioqrafiya: Sol ventrikül ejeksiyon fraksiyasının (EF) qiymətləndirilməsi, struktural anomaliyalar və qapaq xəstəliklərinin aşkarlanması üçün qızıl standartdır.
Ağciyər qrafiyası: Kardiyomegaliya, ağciyər ödemi, plevral efüzyonun təsbiti.
Ağciyər USM (POCUS): Təcili yardım şəraitində interstisial ödemin sürətli aşkarlanması üçün faydalı.

Ayırıcı diaqnoz

Dispnoe və ödemin səbəbi olaraq qarışdırıla biləcək əsas xəstəliklər:

Pnevmoniya
Pulmoner emboliya
Xroniki obstruktiv ağciyər xəstəliyi (KOAH)
Böyrək çatışmazlığı
Perikard xəstəlikləri (tamponada, konstriktiv perikardit)

Təcili Yardımda Ürək Çatışmazlığı (Kəskin Dekompensasiya) Yanaşması

İlk Yanaşma – ABCDE prinsipi

A (Airway): Hava yolu açıqlığını qiymətləndir. Tıxanma riski varsa dərhal müdaxilə et.
B (Breathing): SpO₂ monitorinqi apar. SatO₂ < 90% isə oksigen ver (mümkün qədər titrə edilmiş, hədəf 94-98%).
C (Circulation): Qan təzyiqi, nəbz, kapilyar dolma, perifer perfuziya. Kardiogen şok əlamətlərini qiymətləndir.
D (Disability): Mental status (GCS). Konfüziya hipoperfuziya göstəricisidir.
E (Exposure): Ödem, boyun ven dolğunluğu, krepitant rallar, periferik perfuziya.

Monitorinq və İlkin Addımlar

Monitor + EKG (aritmiya və iskemik dəyişikliklər üçün)
IV damar yolu aç
Kan tetkikləri: Hemogram, elektrolitlər, böyrək və qaraciyər funksiyaları, troponin, BNP/NT-proBNP
Arterial qan qazı (dispne + hipoksi varsa)
İdrar kateteri (diaqnostik və diuretik effektivliyini izləmək üçün)

BNP istifadəsi – Lazımlı və Lazımsız Hallar

Lazımlı hallarda:

Dispne səbəbi qeyri-müəyyən (məsələn, KOAH kəskinləşməsi ilə diferensial)
İlk dəfə ürək çatışmazlığı şübhəsi
Proqnoz qiymətləndirilməsi və hospitalizasiya qərarı

Gərəksiz hallarda:

Əvvəldən təsdiqlənmiş KY diaqnozu + tipik klinik + tipik EKO tapıntıları varsa
Təcili ağır halda (müalicəni gecikdirməmək üçün)

İlkin Farmakoloji Müdaxilə – Qərar Ağacı

1. Yüksək qan təzyiqi ilə (TA > 110 mmHg, perifer perfuziya yaxşı):

İlk seçim: Nitrat (IV nitroqliserin başlanğıc 10–20 mcg/dəq → titrə et)
Məqsəd: preload və afterload azaldılması, ağciyər ödeminin sürətli yüngülləşməsi

2. Normotensiv (TA 100–110 mmHg, perifer perfuziya yaxşı):

İlk seçim: Nitrat + aşağı dozalı diuretik (furosemid IV 20–40 mg) birlikdə
Təzyiqi yaxından izləmək şərti ilə

3. TA 90–100 mmHg, perifer perfuziya yaxşı (soyuq dəri, zəif nəbz YOX):

Nitrat yalnız çox ehtiyatla, çox kiçik dozalarla və sıx monitorinq altında başlanıla bilər
Əks halda ilk seçim: Diuretik

4. TA < 90 mmHg və/və ya hipoperfuziya əlamətləri:

Nitrat verilmir
Kardiogen şok protokoluna keçid düşünülür

Non-Invaziv Ventilyasiya (CPAP/BiPAP) Göstərişləri

O₂ ilə SpO₂ > 90% təmin edilə bilmirsə
Ağır dispne, yüksək tənəffüs iş yükü
Hiperkapniya və ya hipoksemiya davam edirsə
Arterial qan qazında pH < 7.35 və PaCO₂ > 45 mmHg

İntubasiya Göstərişləri

Non-invaziv ventilyasiyaya baxmayaraq hipoksemi/hiperkapni davam edirsə
Mental statusun pisləşməsi (GCS ≤ 8)
Hemodinamik qeyri-sabitlik
Ağır yorğunluq / tənəffüs dayanması əlamətləri

Pis proqnoz göstəriciləri:

EF <30%
Tez-tez hospitalizasiya
Davamlı NYHA III–IV simptomları
Böyrək funksiyasının pisləşməsi
Yüksək BNP/NT-proBNP səviyyələri
Hiponatremiya, hipotoniya, ağır aritmiyalar

BNP/NT-proBNP rolu:

Yüksək dəyərlər mortalite və hospitalizasiya riskini artırır.
Müalicədən sonra əhəmiyyətli azalması daha yaxşı sağ qalım göstəricisidir.
Stabil xəstədə rutin ölçümə ehtiyac yoxdur; yalnız simptom pisləşdikdə və ya diaqnostik qeyri-müəyyənlik olduqda baxılır.

İzləmə planı:

Stabilizasiyadan sonra 1 ay ərzində ilk kontrol, sonra 3–6 ayda bir.
Hər kontrol zamanı: NYHA sinfi, EKO (ildə 1 dəfə), böyrək funksiyası, elektrolitlər.
Kliniki pisləşmə olarsa BNP/NT-proBNP təkrar ölçülür.
Duz və maye məhdudiyyəti, çəkini izləmə, dərmanlara riayət, simptomların erkən tanınması xəstəyə öyrədilir.

Uzunmüddətli yanaşma:

Müasir dərman və cihaz müalicələri sağ qalımı artırır.
Refrakter hallarda ürək transplantasiyası və ya mexaniki dövran dəstəyi düşünülür.

Nəticə:

Ürək çatışmazlığı sadəcə ürəyin zəifləməsi deyil, bütün orqanizmin enerji balansını pozan sistemik bir sindromdur. Bu xəstəlik tədricən və ya qəfil inkişaf edə bilər, təngnəfəslik, ödem, məşq dözümsüzlüyü kimi əlamətlərlə həyat keyfiyyətini ciddi şəkildə azaldır. Erkən diaqnoz, patofiziologiyanın düzgün anlaşılması və müasir müalicə strategiyalarının tətbiqi sayəsində xəstəliyin gedişini yavaşlatmaq, hospitalizasiyaların qarşısını almaq və sağ qalımı yaxşılaşdırmaq mümkündür. Buna görə də ürək çatışmazlığına yanaşmada həm klinik düşüncə, həm də praktik yanaşmalar həkimlər üçün vacib bir yol göstərici rolunu oynayır.

Ədəbiyyat siyahısı

Heidenreich PA, Bozkurt B, Aguilar D, et al. 2022 AHA/ACC/HFSA Guideline for the Management of Heart Failure. J Am Coll Cardiol. 2022;79(17):e263–e421.
McDonagh TA, Metra M, Adamo M, et al. 2023 Focused Update of the 2021 ESC Guidelines for the diagnosis and treatment of acute and chronic heart failure. Eur Heart J. 2023;44(36):3627–3639. doi:10.1093/eurheartj/ehad195.
Şener MS, Yalın K, Kuter T, eds. Dahili – Cerrahi – Adli ACİL’LER El Kitabı. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri; 2023.
Writing Committee Members, Maddox TM, Januzzi JL Jr, et al. 2024 ACC Expert Consensus Decision Pathway on Clinical Assessment, Management, and Trajectory of Patients Hospitalized With Heart Failure. J Am Coll Cardiol. 2024;83(5):490–512. doi:10.1016/j.jacc.2024.06.002.
Beghini A. 2024 update in heart failure. Eur J Heart Fail. 2025;27(1):3–8. doi:10.1002/ehf2.14857.
Mocan D, Jipa R, Jipa DA, et al. Unveiling the Systemic Impact of Congestion in Heart Failure: A Narrative Review of Multisystem Pathophysiology and Clinical Implications. J Cardiovasc Dev Dis. 2025;12(4):124. doi:10.3390/jcdd12040124.